Jos de Mul, “Zwermintelligentie overvleugelt individueel vernuft”. Interview met Joris Delporte. Tertio, Christelijk opinieweekblad. 2 april 2014, 4.
“Technologische evolutie blijkt als een mammoettanker in volle vaart. Een stilstand maken lukt niet, de koers bijsturen wel.” Filosoof Jos de Mul analyseert (bio)technologische opstapjes naar “homo sapiens 3.0” “Biotechnologie en neurowetenschappen evolueren zo snel dat de mensheid voor een volgende fase in zowel cognitie als globale evolutie staat”, meent Nederlands hoogleraar Jos de Mul. “Wie we morgen zijn, ligt meer dan ooit open.”
Joris Delporte ̶ “Onze cognitie staat aan de vooravond van een volgende ontwikkelingsfase”, stelt Jos de Mul. Deze hoogleraar wijsgerige antropologie (Erasmus Universiteit Rotterdam) schetst zaterdag tijdens het Feest van de Filosofie in Leuven onder meer zijn visie op “globale intelligentie”. “Deze kunstmatige vorm van kennis overstijgt het denkvermogen waarover individuen beschikken. De som van al het individuele vernuft blijkt immers groter dan de constituerende delen. Dit soort “zwermintelligentie” is een emergent verschijnsel dat zich laat vergelijken met het vernuft van een zwerm mieren. Apart zijn die diertjes niet zo bijzonder, maar als kolonie vertonen ze behoorlijk ingenieuze gedragingen.”
Big Data
Dit toekomstige denken leidt volgens de Nederlandse wijsgeer nu al tot zijn eerste toepassingen in de economie (zie ook kader). “Bedrijven drijven de analyse van koopgedrag steeds verder, waarbij statistische correlaties hen meer leren dan individuele klantgegevens ooit kunnen”, klinkt het.” Zo maken Amazon en Google gebruik van deze zwermen aan gegevens om ons met steeds beter gerichte reclameboodschappen te verleiden. Amazon kent onze voorkeuren beter dan wijzelf. Intussen is zelfs al een systeem gepatenteerd dat boeken verzendt nog voor een klant zijn of haar bestellingen plaatst. Verder in de toekomst valt allerminst uit te sluiten dat het waarschuwende plot uit de sciencefiction-film Minority Report wordt bewaarheid. In die prent vat een speciale eenheid potentiële misdadigers preventief bij de kraag. Dergelijke gevolgen van het globale brein zijn allerminst denkbeeldig. Al blijken deze toekomstige transformaties in concreto vooral moeilijk in te beelden. Een beetje zoals de impact die informatica op ons denken heeft gehad ook het voorstellingsvermogen van een middeleeuwse scribent overstijgt.”
Eeuw van biotechnologie
“Een tweede revolutie die maatschappelijk en economisch voor een aardverschuiving zorgt, is de genetica”, vervolgt de auteur van het zopas gepubliceerde essay Kunstmatig van nature. Onderweg naar Homo sapiens 3.0. “Dit wordt naar alle waarschijnlijkheid de eeuw van biotechnologie. Volgens natuurkundige en visionair Freeman Dyson effent dit kennisdomein het pad naar een duurzame wereld waarin zonlicht uitgroeit tot de voornaamste energiebron. Vanuit die intuïtie stelt hij voor oogstgewassen ‘uit te rusten’ met silicium dat zoals bekend dienst doet in zonnepanelen, zodat die planten meer licht omzetten in chemische energie. Ook zijn voedzamere variëteiten denkbaar die geen bestrijdingsmiddelen meer nodig hebben. Mij lijken deze evoluties een logische vervolg op het menselijke avontuur. Van jagers en verzamelaars hebben wij ons ontwikkeld tot landbouwers. Deze transitie is uit nood geboren, net als later de industrialisering van landbouw en veeteelt in de afgelopen eeuwen. Met ruim zeven miljard aardbewoners lopen we nu opnieuw tegen onze grenzen aan.Nieuwe, , intensievere vormen van voedsel- en energieproductie lijken in dat verband kansrijk om deze klif in onze ontwikkeling te ronden.”
Reprogenetica
“Diezelfde Dyson toont zich eveneens een voorstander van reprogenetica. Een term die slaat op de verbetering van ‘kwaliteiten’ bij het nageslacht door bijvoorbeeld kwalijke genen in te ruilen voor exemplaren die de levenskwaliteit verhogen”, stelt De Mul. “Ingrepen waarvoor velen huiveren, niet in het minst door de kwalijke reputatie die ‘autoritaire eugenetica’ bezit. Deze critici hebben beslist een punt. Martin Heideggers voorspelling dat de mens mogelijk tot belangrijkste grondstof van de techniek verwordt, lijkt hiermee realiteit. Indien een genetische kloof groeit met rijken die zich als enigen de nodige modificaties weten te veroorloven, vallen conflicten niet uit te sluiten. De kans op oorlogen tussen ‘mensensoorten’ is dan reëel, zeker indien we terugdenken aan het fatale lot van uitgestorven mensensoorten die met de homo sapiens hebben geconcurreerd.”
Spelen met vuur
De Nederlander laat een zwerm voorbeelden de revue passeren. De vanzelfsprekendheid waarmee hij deze potentiële innovaties oplijst, is frappant. Bespreekt hij dan een toekomst die ergens al vastligt? “Sleutelen aan de natuur doen we toch”, klinkt het resoluut. “Om Amerikaans filosoof Ronald Dworkin (1931-2013) te parafraseren: sinds de dagen van Prometheus spelen stervelingen met vuur en hebben ze daarvan de consequenties te aanvaarden. Deze ontwikkelingen kunnen we vergelijken met een gigantische mammoettanker in volle vaart.. Een stilstand maken is niet mogelijk, de koers verleggen wel.. Daarbij dienen we onze kritische zin te bewaren. Laten we daarom steeds nagaan wat een toepassing verbetert, wie erover beslist en welke groepen de vruchten plukken.”
Niet deterministisch
Mensen lijken in dit verwetenschappelijkte landschap “eeuwig toekomstigen”, om de formule van Friedrich Nietzsche te hernemen. Toch is De Muls wereld niet kil of amoreel, Hij bekritiseert de reductionische en deterministische ontkenning van de moraal, zoals we die bijvoorbeeld vinden bij een evolutiebioloog als Richard Dawkins. “Leven, bewustzijn en moraal zijn emergente verschijnselen die. Bi”downward causation” vertonen. De genoemde verschijnselen zijn geen louter speelbal van de onderliggende processen, maar oefenen daarop ook hun invloed uit. Een organisme is geen louter voertuig van de genen; deze zijn veeleer de dwangarbeiders van het organisme Zo ook controleert onze moraliteit ten minste voor een deel onze natuurlijke aandriften. De mens is in staat morele keuzes te maken rond de staat van wetenschappelijke toepassingen. Al valt daarbij niet uit te sluiten dat we verkeerde wegen inslaan. “Ons vermogen om de implicaties van ons technisch handelen te doorgronden is beperkt”, besluit De Mul. “Ironisch genoeg verliezen we steeds meer de greep op de natuur naarmate we op een fundamenteler niveau in haar kunnen ingrijpen. In het tijdperk van de biotechnologie krijgen onze scheppingen een eigen agenda.
Internet als oligarchie
Big data staat garant voor big business. “Ons digitaal exhibitionisme levert Facebook, Amazon, Google en andere internetgiganten monsterwinsten op”, stipt Jos de Mul aan. “Kritische stemmen komen daartegen in het verweer. Zo vindt Amerikaanse internetpionier Jaron Lanier dat dergelijke digitale kapitalisten de data uitbuiten die gewone gebruikers genereren. Het internet is volgens hem ontaard in een oligarchie van obsceen rijke bedrijven. Zijn verbetervoorstel: betaal consumenten per bit voor de info die ze prijsgeven. Een sympathiek denkspoor dat evenwel naar alle waarschijnlijkheid in dovemansoren valt.”