Uittreksels uit reportage door Vrij Nederland
Door Luuk Mulder, 4 december 2014

Alle beslissingen, communicatie en wetgevingsprocessen van de overheid zijn in Zweden openbaar. De Zweden zijn erg trots op hun ‘offentlighetsprincipen’, maar hoe is het om in een land te leven waar bijna alles openbaar is?

(…)

Ooit werd het offentlighetsprincipen ingesteld als een verbond tussen het Zweedse volk en zijn machthebbers. Zweden kent geen scheiding van machten zoals wij die in Nederland kennen, maar een parlementair systeem dat geworteld is in de soevereiniteit van het volk. Volgens professor Lars Trägårdh, een historicus die zich heeft gespecialiseerd in de ontwikkeling van de Zweedse burgermaatschappij, is het openbaarheidsprincipe een belangrijke compensatie voor het feit dat de machten in Zweden niet gescheiden zijn. ‘Dat iedere Zweed een overheid gewoon kan opbellen om belangrijke informatie op te vragen, zorgt ervoor dat de overheden altijd en door iedereen te controleren zijn.’ Hierdoor wordt er volgens Trägårdh gebouwd aan een vertrouwensrelatie die voortdurend wordt versterkt en hernieuwd. ‘Overheden staan heel dicht bij het volk. Een essentieel element in het functioneren van de Zweedse democratie.’

Al in 1766 vonden de Zweedse machthebbers dat het volk het recht had om te weten wat er binnen de overheid gebeurde. Het land heeft nooit een feodaal systeem gekend; er waren geen leenheren die land uitleenden in ruil voor trouw, militaire dienst en belasting. Hierdoor ontstond een egalitaire maatschappij waarin het maatschappelijk middenveld altijd een belangrijke rol heeft gespeeld. De koning ontleende zijn macht aan de burgers en niet aan grootgrondbezitters. Dat dwong hem goed naar zijn onderdanen te luisteren. Daarom werd halverwege de achttiende eeuw besloten alle communicatie en besluiten van overheden openbaar te maken. Op die manier kon het volk de macht dicht op de huid zitten.

Toen Zweden in 1995 tot de Europese Unie toetrad, bedong het dat het openbaarheidsprincipe intact moest blijven. De Zweedse overheid beloofde het met hand en tand te verdedigen. Toch werd de afgelopen jaren het bereik van het principe ingeperkt onder druk van de EU. De beleidsmakers in Brussel zijn er niet zo blij mee dat de Zweden zo vrijgevig zijn met EU-stukken over zaken als begrotingen en subsidies. De Europese Commissie heeft sinds een paar maanden het recht de openbaarmaking van bepaalde informatie te vetoën. Daaronder ook stukken die onder de Zweedse wet openbaar zouden moeten zijn. Sinds 1 januari moeten Zweedse overheden bepaalde documenten die ze van de Europese Unie ontvangen het stempel ‘geheim’ geven.

(…)

Zo ging begin dit jaar de website LexBase.se online, naar eigen zeggen: ‘De grootste database met gerechtelijke informatie over personen en bedrijven van Zweden.’ Tegen betaling van 79 kronen (zo’n € 8,50), konden geïnteresseerden daar hun eigen antecedentenonderzoek doen. Er kon ook op een Google Maps-kaart worden gezocht. Met rode punaises werden alle veroordeelden op de kaart van Zweden gemarkeerd. Zo kon iedereen van achter de computer op onderzoek uitgaan in de buurt. Eindelijk eens kijken wat die louche man van drie huizen verderop allemaal op zijn kerfstok heeft.

(…)

De Zweedse minister van Justitie Beatrice Ask zei in het Zweedse Journaal LexBase zeer schadelijk te vinden: ‘Het ondergraaft het rechtsprincipe dat men als vrij burger kan leven als men zijn straf heeft voldaan. Het principe is bedoeld om de macht te controleren, niet om burgers onder de loep te nemen.’ Ask heeft daar volgens professor Lundell zeker een punt. Volgens hem is het essentieel dat er verantwoordelijk wordt omgegaan met de openheid. De snelheid waarmee informatie tegenwoordig wordt gedeeld, is een van de grootste uitdagingen voor het principe. Toch blijft hij erbij dat de baten van de openheid groter zijn dan de kosten. ‘Ik zou het elke samenleving in de wereld aanraden.’