overgenomen van nettime mailing lists

(Aangepaste en gedeeltelijke) vertaling van Le “commun” : un principe au cœur des mouvements sociaux, een interview door Jean-Marie Durand met Pierre Dardot socioloog Christian Laval (30 april 2014, verschenen in Les Incorruptibles.

Is een revolutionnair project heden ten dagen nog mogelijk? Filosoof Pierre Dardot en socioloog Christian Laval zien hiervan de voortekenen in een concept dat zich ontwikkelt binnen de (‘nieuwe’) sociale bewegingen: de ‘commons’.

De sociale bewegingen die zich sinds het begin van het millennium wereldwijd aan het verspreiden zijn, hebben het begrip ‘de commons’ in het middelpunt van de strijd voor een alternatieve politiek geplaatst. Pierre Dardot en Christian Laval nemen in hun boek Commun – Essai sur la révolution au XXIe siècle deze opstoot van activisme als uitgangspunt om hun kritiek op het neo-liberalismne kracht bij te zetten (#) en te komen tot een nieuwe definitie van het denken in termen van de commons. Het boek is een pleidooi om het kapitalisme te overstijgen en zich collectief goederen en diensten terug toe te eigenen.

Jean-Marie Durand (JMD): Volgens U staat het begrip ‘commons’ opnieuw centraal komen binnen alternatieve politieke praktijken. Hoe zou U dit streven willen definiëren?

Pierre Dardot (PD): Wij begonnen te kijken naar het ontstaan van ‘nieuwe’ sociale bewegingen over de hele wereld, vaak zonder directe onderlinge banden: wij stelden vast dat het begrip ‘commons’ centraal stond, maar zonder men zich daarvan noodzakelijk van bewust van was. Wat ons het meest getroffen heeft, zijn de gebeurtenissen rond het Gezi Park in Istanbul in juli 2013, op een plek die volledig op de schop zou gaan om plaats te maken voor een winkelwalhalla. Die plek werd het symbool van het verzet tegen de regering van eerste minister Recep Tayip Erdogan. Centraal stond het idee om stedelijke open en openbare levensruimten van de burgers van Istanbul te behouden voor gezamenlijk gebruik. Daar tegenover was er de wil van de regering om de burgers te beroven van deze publieke ruimte om er een moskee en een supermarkt neer te poten. Tegelijkertijd was er een duidelijke verwijzing naar de (Parijse) Commune, of anders gestald naar plaatselijk politiek zelfbestuur. Die parallellen vonden wij zeer verhelderend. Vanuit deze drieluik hebben wij het principe van de commons kunnen destilleren.

JMD: Maar wat zijn dan de zwaartepunten van dit principe van ‘de commons’?

Pierre Dardot: Toen het thema tegen het einde van de 90er jaren de kop opstak, waren er twee bezorgdheden: het verdedigen van openbare nutsdiensten die wereldwijd bedreigd werden door privatisering en uitgroeide tot hoofdthema van de anti-globaliseringsbeweging. Tegelijk nam de onrust over de milieucrisis enorm toe. Die twee kwesties werden op een heel praktische manier met elkaar verbonden. In het begin zag men geen verband tussen de openbare commons en de natuurlijke commons. Maar het besef van dit verband is binnen de beweging zelf ontstaan: de activisten begrepen al snel dat het ging om twee gezichten van dezelfde vijand.

Christian Laval: De defensieve beweging tegen privatisering en de desastreuze gevolgen van eigendomsrechten leidde toe een bewustwording van het positief karakter van samenwerking door middel van de nieuwe technologieën. De problematiek van de commons is ook op ontstaan op de ruïnes van de illusies in de staate. In de twintigste eeuw had de arbeidersbeweging bescherming gezocht bij de overheid. Het neo-liberalisme heeft het karakter van de overheid echter ingrijpend veranderd, zowel qua vorm als qua functie. Het idee van de commons ontstaat dan ook in een historische periode waarin duidelijk is geworden dat staatsbezit beslist niet de manier is om tot een daadwerkelijke herverdeling van de (nationale/mondiale) rijkdom te komen. Ons boek over het principe van de commons volgt daarmee logischerwijs op onze vorige boek over onze kritiek op het neoliberalisme als specifieke vorm van staatsinterventie. Vandaar dat wij het belangrijk vinden om in het politiek en strategisch denken verder te gaan dan de tweedeling tussen de publieke en private sector. De traditionele tegenstelling tussen overheid en markt is tegenwoordig puur zinsbedrog.

JMD: En wat maakt de commons tot het fundamenteel principe van alles, volgens U?

Pierre Dardot: Wij onderwerpen ons aan een mentale oefening die velen in de 80er jaren achter zich hebben gelaten: de politieke verbeelding. We moeten gewoon naar een andere horizon uitkijken. Tenzij je definitief de witte vlag wil hijsen tegenover de bestaande orde natuurlijk … Waar het ons om gaat, is te begrijpen hoe en waarom het principe van de commons, die bepalend is voor emancipatiebewegingen, tevens een ordeningsprincipe kan worden voor de wederopbouw van de maatschappij als geheel. Dit betekent niet dat je de markt of het privé-bezit volledig moet afschaffen. Waar het wel om gaat, is de tegenwoordige ondergeschiktheid van alle vormen van sociale organisatie aan die laatsten. Dat heeft tot gevolg dat, wat het privé-bezit betreft, het niet echt mogelijk is om aan te nemen dat het zich in de huidige historische rechtsvorm kan handhaven, met name ten aanzien van het ‘recht op misbruik’ waarbij de privé eigenaar alle rechten heeft om over het goed te beschikken, inclusief het recht om het te vernietigen. Wij vinden dat de regels betreffende gezamenlijk gebruik moeten voorgaan op de eigendomsregels. Het draait dus om de mogelijkheid om collectief een ingebruikneming te regelen zonder meteen als eigenaar op te treden. Voor ons is dit fundamenteel. Tegenover de eigendomslogica eisen sociale bewegingen niet zozeer het eigendom, maar wel het gebruiksrecht, of het nou om de logiva van staats- of van privé-bezit gaat.

Christian Laval: Als je spreekt in termen van inrichting vanuit de commons, komt het er eigenlijk op neer dat alle sectoren van economische activiteit op basis van democratische principes en structuren georganiseerd zouden moeten worden, omdat zij de plaatsen zijn waar goederen en diensten gezamenlijk geproduceerd worden. Wij vinden daar een aloude maatschappellijk streven in terug, die geboren werd met de historische strijd om economische productieactiviteiten binnen democratische organisatievormen in te bedden.

JMD: Wat maakt de commons volgens u tot een revolutionair project ?

Christian Laval: Wij moeten het idee van revolutie in zijn oude glans herstellen nu het gekaapt en vervormd is door het conservatieve/reactionaire denken en de marketingindustrie. Sommige van die lui spreken onverschokken van ‘een conservatieve revolutie’ – alsof dit geen oxymoron is. Wij moeten ons dus het idee van revolutie terug toe-eigenen, zonder dit te begrijpen als een staatsgreep of een een machtsovername, maar zoals de filosoof Cornelius Castoriadis (die een maatschappelijk project ontwierp met individuele en collectieve autonomie als kernpunt – red) het begreep: de revolutie is dat moment waarop een gemeenschap haar lot weer in eigen handen neemt en haar hoofdinstellingen heruitvindt en opnieuw instelt. De sociale en ecologische catastrofen die wij ondergaan, het steeds verder in zichzelf keren van de parlementaire democratieën die wij verkiezing na verkiezing meemaken, lijkt ons een duidelijke teken dat wij snel een zeer kritische moment naderen.

JMD: En waar denkt u dat zich de ‘brandhaarden’ bevinden waar die revolutie al in de eerste fase zit?

Christian Laval: Het zijn er verschillende, die niet bij voorbaat met elkaar in verbinding staan. We kunnen er een aantal opnoemen: bijvoorbeeld allerlei experimenten die via het internet plaatsvinden en gepaard gaan met nadenken over commons. Denk bijvoorbeeld aan vrije software, wiki’s, ‘makers’ enz. Of de vele campagnes tegen ont- en toe-eigening van landbouwgrond, het verzet tegen het verdrijven van boeren van hun land en de monopolisering van lokale kennis. Je ziet veel van die voorbeelden in Latijns-Amerika: co-ops in Argentinië, bewegingen rond water in Bolivia, beweging van landlozen en stedelijke verzet. Ook in Europa gebeurt er van alles en nog wat, met name in Italië, het land waar het denken daarover beslist het verst gevorderd is. De Italiaanse maatschappij is massaal in beweging gekomen, bijvoorbeeld tijdens het referendum over (de privatisering van) het drinkwater en andere openbare diensten en goederen. Er werden toen vrijwel overal comités ter verdediging van de commons opgericht. En, teken des tijds: net zoals in de VS zie je de ontwikkeling van een heel vernieuwende manier van denken op juridisch vlak over de commons. Die vervlecht zich dan met de sociale praktijk van alledag. Wij willen het verband tussen al die verzetshaarden aantonen om tot een strategische coherentie te komen tussen praktijken die allemaal vanuit dezelfde logica opereren. Kritische juristen zijn hard bezig om het principe van de commons in de praktijk van de democratie en sociale grondrechten binnen de grondwet en het burgerlijk wetboek te krijgen. Dit is de voorbode van een heel nieuwe opstelling ten opzichte van ‘het gemeengoed’.

La Nouvelle Raison du monde – Essai sur la société néolibérale, Paris: La Découverte, 2009
In januari 2014 als The New Way of the World bij Verso verschenen